NAVO 75 jaar

Hoe een militair genootschap zich steeds opnieuw probeert uit te vinden

Hoe houd je samen een nieuwe oorlog buiten de deur? Dat is al 75 jaar de missie van het militaire bondgenootschap, de NAVO. Inmiddels werken 32 landen samen om te land, ter zee, in de lucht én in de ruimte elkaars vrijheid en veiligheid te beschermen.

Een overzicht van de belangrijkste momenten.

"In een steeds gevaarlijker wordende wereld is onze alliantie belangrijker dan ooit."
NAVO-topman Jens Stoltenberg, 4 juli 2023

1

Samen sterk tegen de Sovjet-Unie

Oprichting van de NAVO

Na de Tweede Wereldoorlog voelen de West-Europese landen en Noord-Amerika de militaire dreiging toenemen als een groot deel van Oost-Europa onder invloed komt van de Sovjet-Unie. Het communistische Oosten en het kapitalistische Westen komen tegenover elkaar te staan. De Koude Oorlog begint.  

Tien Europese landen, de VS en Canada richten op 4 april 1949 in Washington samen de NAVO op, de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NATO in het Engels). Een militair bondgenootschap waarin de regel geldt: een aanval op één is een aanval op allen (Artikel 5). De landen beloven elkaar te beschermen en indien nodig gezamenlijk op te treden tegen de vijand. 

De Sovjet-Unie en een aantal Oost-Europese landen verenigen zich in 1955 in een tegenhanger van de NAVO: het Warschaupact. 

De eerste 12 lidstaten NAVO (1949)

Voor altijd vrede

Luister naar een fragment uit de eerste speech van de Nederlandse minister Stikker voor de nieuwe NAVO lidstaten.

Korea-oorlog

Als communistisch Noord-Korea het pro-westerse Zuid-Korea aanvalt in de zomer van 1950, veroorzaakt dat een schok in het Westen. Maakt de aanval deel uit van een communistisch complot? Buitenlandse militairen, ook uit Nederland, worden naar het gebied uitgezonden om de vrede te herstellen. Dit is geen NAVO-missie, maar het conflict zorgt binnen de twaalf NAVO-landen wel voor een omslag ten aanzien van hun eigen defensiebeleid.

De landen schroeven hun defensiebudgetten flink op en de legers worden uitgebreid, ook in Nederland.

Watersnoodramp in Zeeland

De NAVO komt niet alleen in actie bij militaire dreiging, maar ook bij grote rampen. Bij de Watersnoodramp van 1953 stuurt de NAVO materieel en militairen naar het rampgebied in Zeeland en Zuid-Holland om getroffen bewoners in veiligheid te brengen en te helpen bij het verzwaren van dijken. Dit gezamenlijk optreden, en ook latere grote hulpacties, versterken het imago van het bondgenootschap.

De NAVO schiet ook te hulp na aardbevingen. In Pakistan biedt het bondgenootschap bijvoorbeeld humanitaire hulp (2005) en in Turkije worden containers geleverd (2023).

De NAVO in Nederland

Tijdens de Koude Oorlog bereidt Nederland zich onder leiding van de NAVO voor op een mogelijke Russische invasie. De IJssellinie die begin jaren '50 wordt aangelegd, moet ons bescherming bieden. Dat is een 127 kilometer lange strook van enkele kilometers breed tussen Nijmegen en Kampen, die onder water gezet kan worden. Zo moet de opmars van de vijand vertraagd worden.  

Kruisraketten

De VS doet begin jaren '80 een verzoek aan Nederland als NAVO-bondgenoot om nieuwe kruisraketten op te slaan op ons grondgebied. In 1983 betogen zo’n 550.000 mensen tégen de komst van die kruisraketten.  Het is de grootste massademonstratie ooit in de Nederlandse geschiedenis. Uiteindelijk komen ze er niet, dankzij een wapenbeperkingsakkoord.

Wat heel lang niemand wist

In een oude mergelgrot in de Limburgse Cannerberg bevindt zich tussen 1950 en 1991 een NAVO-hoofdkwartier. Onder de grond werken in het diepste geheim dagelijks 300 militairen. Zij houden onder andere het hele vliegverkeer boven Europa in de gaten.  

De val van de Berlijnse Muur betekent het einde van het Nederlandse NAVO-hoofdkwartier.  

Val van de Muur en uitbreiding NAVO 

De wereld kijkt op 9 november 1989 met ingehouden adem naar de val van de Berlijnse Muur, die sinds de jaren ‘60 de strikte scheiding tussen Oost en West symboliseert. De Sovjet-Unie valt in 1991 uiteen en het Warschaupact wordt opgeheven. De Koude Oorlog is zonder bloedvergieten ten einde gekomen en de NAVO moet op zoek naar een nieuwe invulling van het bondgenootschap.  

Deze tijd van relatieve rust gebruikt de NAVO om nieuwe democratieën in Midden- en Oost-Europa toe te laten. Landen die tot 1991 nog tot het Warschaupact behoorden, maar nu een nieuwe westerse koers zijn ingeslagen.

17 nieuwe lidstaten NAVO (totaal 29)

Rusland

Ook Rusland zoekt toenadering en voert tussen 1997 en 2007 gesprekken met Washington over de vraag of Rusland kan aansluiten bij de NAVO. Er wordt een NAVO-Rusland Raad opgericht en een verdrag afgesloten voor wederzijdse wapenvermindering. Maar de samenwerking stopt in 2007. Rusland en de NAVO drijven uit elkaar.

2

De eerste crisisoperaties

Geweld op de Balkan

De dreiging uit Rusland is begin jaren ’90 weggevallen. De NAVO richt zich voor het eerst op internationale vredesmissies buiten het grondgebied van de lidstaten. Door op te treden als vredesmacht en als bemiddelaar bij conflicten. 

Dat gebeurt allereerst op de Balkan, vooral in Bosnië-Herzegovina (vanaf 1993) en daarna in Kosovo (vanaf 1999). In beide gevallen heerst er een burgeroorlog tussen etnische rivaliserende groepen. Massaal slaan bewoners voor het geweld op de vlucht. 

Srebrenica

De militaire hulp gaat bij deze crises niet zonder problemen. Als in 1995 de moslimenclave Srebrenica valt, blijkt dat zelfs de NAVO machteloos staat. De beloofde luchtsteun aan de geïsoleerde Nederlandse VN-soldaten van Dutchbat-3 blijft vrijwel uit. Zo’n 8000 moslimmannen en -jongens zijn onbeschermd en worden vermoord door Bosnische Serviërs. 

Zowel in Kosovo als in Bosnië-Herzegovina speelt de NAVO een rol bij vredesonderhandelingen en de wederopbouw.  

We willen dit soort specials steeds beter maken voor jou. Daarom horen we graag wat jij van deze special vindt.

3

Terrorismebestrijding

9/11

De focus van de NAVO verschuift naar de aanpak van terrorisme na de aanslagen door moslimfundamentalisten in de VS op 11 september 2001. Er vallen duizenden slachtoffers. De Amerikaanse president Bush kondigt een wereldwijde ‘War on Terror’ af.  

De terroristische organisatie Al Qaida wordt verantwoordelijk gehouden voor de aanslagen. Een internationale troepenmacht onder leiding van de VS en Groot-Brittannië valt Afghanistan binnen waar het Taliban-regime steunt biedt aan Al Qaida.

Afghanistan en Irak

De NAVO krijgt in Afghanistan tussen 2003 – 2014 de leiding over de vredesmissie ISAF. Het is de eerste keer dat de NAVO militair actief is buiten Europa. Afghanistan zal nooit meer een veilige haven voor terroristen zijn, zo luidt de opdracht van de NAVO.  

Vanaf 2015 volgt een nieuwe NAVO-missie om de Afghaanse politie en het leger verder op te bouwen. Deze eindigt op 11 september 2021. Afghanistan wordt dan al snel onder de voet gelopen door Taliban-troepen. Aan de verschillende missies doen ruim 30.000 Nederlandse militairen mee.  

Behalve in Afghanistan is de NAVO in deze periode ook actief in Irak. Nadat Amerika de Iraakse dictator Saddam Hoessein ten val heeft gebracht wordt de NAVO er vanaf 2003 actief, onder meer om Iraakse veiligheidstroepen te trainen en te ondersteunen.  

Antipiraterij-operaties

Een ander terrein waarop de NAVO wereldwijd actief wordt, zijn de antipiraterij-operaties, vooral bij de Hoorn van Afrika. Nederland stuurt mariniers en materieel die kant op om schepen te beschermen. Nederland heeft ook een tijdje de leiding over de NAVO-missie. 

4

Onrust rondom de grenzen van Europa

Rusland neemt de Krim in

In 2007 werd al duidelijk dat toenadering tussen Rusland en de NAVO niet succesvol was. Als Rusland in 2014 de Krim annexeert en de pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne steunt, richt de blik van de NAVO zich weer nadrukkelijk op de oostflank.  

Vluchtelingencrisis Middellandse Zee

Een nieuwe crisis dient zich aan als vele tienduizenden vluchtelingen jaarlijks met hulp van mensensmokkelaars de Middellandse Zee oversteken, van Noord-Afrika naar Zuid-Europa. Velen van hen overleven de oversteek niet. De NAVO helpt bij het in kaart brengen van de vluchtelingenstroom door inlichtingen te vergaren.  

NAVO steunt Oekraïne

Als reactie op de aanval van Rusland op Oekraïne moet de NAVO opnieuw positie kiezen. De NAVO staat pal achter Oekraïne, ook al hoort het land nog niet bij de NAVO. Tijdens een NAVO-top in Litouwen (2023) herbevestigen en versterken de NAVO-bondgenoten hun eerdere toezeggingen voor militaire steun aan het land. 

3 nieuwe lidstaten NAVO (totaal 32)

• Noord-Macedonië (2020)
• Finland (2023)
• Zweden (2024)

Op dit moment zijn drie landen aspirant-lid: Oekraïne, Bosnië-Herzegovina en Georgië. Zij voldoen nog niet aan alle vereisten. Voorwaarde voor Oekraïne is onder meer dat het land niet meer in oorlog is.  

Heroriënteren op de toekomst 

De NAVO bereidt zich voor op nieuwe toekomstige dreigingen, denk alleen al aan een mogelijke cyberoorlog. Er is op dat vlak een nieuwe potentiële vijand bijgekomen uit Azië: China.  

Op technologisch gebied wordt er veel geïnvesteerd. Nederland gaat samenwerken in een nieuwe drone-coalitie. Deze coalitie moet ervoor zorgen dat Oekraïne één stap voor blijft op Rusland op het gebied van drone-technologie.  

Oefening

Nederland doet ook mee aan de zogenoemde NAVO-luchtpolitiemissie die na de inval van Rusland in Oekraïne een grote rol krijgt.  

Verder draagt Nederland bij aan de grootste militaire NAVO-oefening sinds het einde van de Koude Oorlog, operatie Steadfast Defender (2024).  Nederland stuurt zo'n 800 militairen en twee marineschepen.

Betalen!

De NAVO kan een beroep doen op de legers van de lidstaten. Afgesproken is dat elk land minimaal twee procent van het bbp, dus de omvang van de totale economie, moet investeren in defensie. Veel lidstaten hebben zich daar lange tijd niet aan gehouden, ook Nederland niet. Sinds de toegenomen dreiging van Rusland zijn de defensiebudgetten opgeschroefd. In 2023 voldeden nog maar 11 lidstaten aan de tweeprocentsnorm, in 2024 zijn dat er 23. Daaronder is ook Nederland, dat volgens de NAVO in 2024  21,4 miljard euro begroot voor defensie. 

VS uit de NAVO?

Intussen zijn er zorgen over de toekomst van het bondgenootschap. Donald Trump heeft tijdens zijn presidentschap gedreigd dat de VS zich terugtrekt uit de NAVO. Als hij in 2024 opnieuw gekozen wordt, bestaat die mogelijkheid nog steeds. 

Rutte nieuwe NAVO-topman

Oud-premier Mark Rutte heeft van alle lidstaten steun gekregen om de nieuwe secretaris-generaal van de NAVO te worden. Hij volgt op 1 oktober 2024 de Noor Jens Stoltenberg op. Het is de vierde keer dat een Nederlander de hoogste NAVO-baas wordt. Eerder waren dat Dirk Stikker (1961-1964), Joseph Luns (1971-1984) en Jaap de Hoop Scheffer (2004-2009).

.

Ruttes grootste uitdagingen als NAVO-baas zijn de oorlog in Oekraïne, Poetins dreiging richting de NAVO, het op een lijn houden van alle 32 lidstaten en de mogelijke herverkiezing van Donald Trump in de VS. Rutte heeft daarnaast uitgesproken dat hij de band met Azië wil versterken.

 “De relatie met Azië is van belang om de wereld stabiel te houden.”
Mark Rutte, maart 2024 in Peking

Kenners horen over hun visie op 75 jaar NAVO?
Luister dan de vijfdelige NOS-podcast De Dag, vanaf 25-29 maart.

Redactie
Ellen van Dalen
Mirjam van Elburg 

Design
Thijs Geritz

Beeldredactie
Etienne Glebbeek
Olaf Hartjens
Hendri Tolboom 

Eindredactie
Ellen van Dalen

Met dank aan
Christ Klep (defensie specialist)